Βρισκόμαστε στα μέσα της αγαπημένης μας εποχής της άνοιξης, όπου η πλάση μεταμορφώνεται, η φύση ανθίζει, ο ήλιος γίνεται πιο λαμπερός, η θερμοκρασία ανεβαίνει σταδιακά και οι πρώτοι μικροί μας φίλοι επικίνδυνοι ή μη, τα φίδια, εμφανίζονται δειλά δειλά στα μονοπάτια.
Έχουμε και πάλι την χαρά, να φιλοξενούμε στο Trail Girl τον Δημήτρη Τζεφαλή, Καθηγητή Φυσικής Αγωγής με μεταπτυχιακές σπουδές στην Ανθρώπινη Απόδοση και Υγεία. Είναι επίσης, προπονητής της ομάδας δρόμων αντοχής O.S.B._Endurance Team και του Συλλόγου Κλασικού Αθλητισμού Δράμας.
Το παρακάτω άρθρο αναφέρεται σε συνάντηση που είχε ο Δημήτρης Τζεφαλής, κατά την καλοκαιρινή περίοδο με φίδι, στη διάρκεια της προπόνησης. Διαβάστε παρακάτω τις συστάσεις του Δημήτρη σε περίπτωση συνάντησής μας με τα ερπετά, που μας προκαλούν φόβο.
Δημήτρη σε ευχαριστούμε πολύ!
“Μετά το συνηθισμένο πλέον καλοκαιρινό Σαββατιάτικο ξενύχτι, το καθυστερημένο πρωινό ξύπνημα, χωρίς ξυπνητήρι, ήταν αναμενόμενο. Δυστυχώς, η απογευματινή Κυριακάτικη κοινωνική υποχρέωση, δεν άφηνε πολλά περιθώρια στο Μεγάλο Συνεχόμενο Τρέξιμο, αν δεν ήθελα να χαθεί. Έπρεπε να γίνει σε τελείως ακατάλληλη, για την εποχή, ώρα. Εκκίνηση λοιπόν στις 11.30π.μ. στα μέσα του Ιούλη!
Το δίλλημα ήταν: άσφαλτος, με καλοκαιρινή Κυριακάτικη έξοδο οδηγών και κίνδυνο ατυχήματος ή θερμοπληξίας ή βουνό στα πανέμορφα μονοπάτια του Σταυρού Θεσσαλονίκης με κίνδυνο να τρέχω παρέα με τα φίδια; Η λογική και η αίσθηση μου υπέδειξε το δεύτερο, με μπόνους την μοναδική ηρεμία της ελληνικής φύσης.
Καπέλο, υδροδοχείο και κινητό (όταν πηγαίνω μόνος) τα απαραίτητα αξεσουάρ. Τα δύο ξύλα που συνέλλεξα στην αρχή του χωματόδρομου, αντί μπατόν, ήταν έμπνευση της στιγμής. Το μήκος τους λίγο πάνω από ένα μέτρο, ιδανικά ώστε να μην ενοχλούν στο τρέξιμο, αλλά να μπορούν να ακουμπούν στο έδαφος στις ανηφόρες.
Με την είσοδο στο μονοπάτι, το αριστερό ξύλο προσγειώθηκε δίπλα σε μια οχιά, η οποία κουλουριασμένη κοίταζε στο μέρος μου. Προφανώς ενοχλήθηκε από την ξαφνική παρουσία μου στο χώρο της και αισίως απομακρύνθηκε. Το αρχικό ανατρίχιασμα και σύγκρυο που ένιωσα στο δέρμα μου – αποτέλεσμα μάλλον των παιδικών εκφοβισμών των μεγαλύτερων σχετικά με τα φίδια – συνοδεύτηκε, μετά το αρχικό σοκ, από ένα αυτάρεσκο χαμόγελο και ικανοποίηση για την έμπνευση και την προνοητικότητα, αναφορικά με τα «μπατόν».
Συνέχισα τη διαδρομή μου προοδευτικά πιο ήρεμος, αφού τα ξύλα προειδοποιούσαν μάλλον έγκαιρα τα φίδια για την παρουσία κάποιου απρόσκλητου επισκέπτη στο φυσικό τους περιβάλλον.
Επειδή, για μένα το τρέξιμο σημαίνει, μεταξύ άλλων, έμπνευση και ιδέες, σκέφτηκα ότι ίσως και να μην υπάρχει στην ελληνική αρθρογραφία κάποιο άρθρο που να αναφέρεται στους δρομείς και τη πιθανή συνάντησή τους με φίδια. Θεωρώ ότι η γνώση και οι εμπειρίες πρέπει να διαδίδονται. Προκειμένου λοιπόν να αποφύγει οιοσδήποτε δρομέας στο μέλλον μια παρόμοια συνάντηση, που αντί για το ξύλο, ίσως είναι το πόδι του και αντί για δίπλα, να είναι πάνω, αποφάσισα να γράψω αυτό το άρθρο.
Ας δούμε πρώτα ποια είναι τα επικίνδυνα ήδη φιδιών στην Ελλάδα.
Από τα περίπου 70 είδη ερπετών που μπορεί να συναντήσει κανείς στη χώρα μας, τα 7 φέρουν δηλητήριο και είναι όλα τους είδη φιδιών. Τα 5 ανήκουν στην οικογένεια των Εχιδνιδών ή Οχιές) (Οχιά, Οθωμανική Οχιά, Οχιά της Μήλου, Αστρίτης, Νανόχεντρα) με σχετικά ισχυρό δηλητήριο, ενώ τα υπόλοιπα 2 στην οικογένεια των Κολουβρίδων (Colubridae) (Σαπίτης, Αγιόφιδο) με ασθενές δηλητήριο, σχεδόν ακίνδυνα για τον άνθρωπο, το δάγκωμα των οποίων προκαλεί απλά πόνο και ερεθισμό. Όλα τα υπόλοιπα ήδη φιδιών είναι ακίνδυνα για τον άνθρωπο. Τα φίδια της οικογένειας των Εχιδνιδών (Viperidae) δεν ζουν ποτέ όλα μαζί στο ίδιο μέρος, αλλά έχουν διαφορετική εξάπλωση ανά την ελληνική επικράτεια.
Πόσο επικίνδυνα είναι τα δηλητηριώδη φίδια της Ελλάδας;
Η επικινδυνότητα ενός δαγκώματος με έγχυση εξαρτάται από την ισχύ και την τοξικότητα του δηλητηρίου καθώς και τη συγκέντρωση του στο σώμα του θύματος. Επομένως, η ποσότητα του δηλητηρίου, το βάρος και η ηλικία του θύματος καθορίζουν τη σοβαρότητα του περιστατικού.
Γενικά, τα φίδια που υπάρχουν στη χώρα μας δεν μπορούν να σκοτώσουν κάποιον άνθρωπο μέσα σε λίγα λεπτά, όπως συχνά διαδίδουν ορισμένοι μύθοι.
Στο ενδεχόμενο δαγκώματος από οποιαδήποτε οχιά της χώρας μας και εφόσον έχει γίνει έγχυση δηλητηρίου, το άτομο κινδυνεύει να νοσήσει σοβαρά, μόνο στην περίπτωση που δεν διακομιστεί άμεσα σε κάποιο νοσοκομείο ή κέντρο υγείας για πρώτες βοήθειες.
Για να δούμε όμως πώς συμπεριφέρεται το μοναδικό δηλητηριώδες φίδι της χώρας μας, η οχιά, ώστε να μπορούμε σαν δρομείς να προβλέψουμε, στο βαθμό που είναι δυνατόν, τη συμπεριφορά της και έτσι να διαμορφώσουμε ανάλογα τη δική μας;
Οι οχιές είναι σχετικά αργοκίνητα φίδια, που συχνάζουν σε παλιούς τοίχους και ακαλλιέργητα μέρη με κλαδιά και πέτρες. Στη ράχη έχουν σκούρα σχέδια σε σχήμα τεθλασμένης γραμμής, ενώ στο κεφάλι τα σχήματα σχηματίζουν το γράμμα Χ ή Λ. Το μήκος φθάνει στα αρσενικά μέχρι 60 εκατοστά. Τα θηλυκά έχουν πιο μικρό μήκος. Το κεφάλι της είναι πιο πλατύ προς τα πίσω και διακρίνεται έντονα από το σώμα. Αν νιώσουν απειλή η πρώτη τους αντίδραση είναι να μείνουν ακίνητες, ώστε να μη γίνουν αντιληπτές. Εάν νιώσουν πως έγιναν αντιληπτές, θα προσπαθήσουν να απομακρυνθούν όσο το δυνατόν γρηγορότερα για να αποφύγουν τον κίνδυνο.
Όταν τις πλησιάσει κάποιος αρκετά αρχίζουν να συρίζουν δυνατά (συριγμός-θόρυβος) και κουλουριάζονται σε θέση άμυνας, έχοντας στραμμένο το κεφάλι τους προς την απειλή, είτε πρόκειται για άνθρωπο, είτε ζώο, προειδοποιώντας και είναι έτοιμες να χρησιμοποιήσουν την έσχατη άμυνά τους, το δάγκωμα, εάν τις πλησιάσουν σε απόσταση λιγότερη του μισού μέτρου. Ακόμα και σ’ αυτή την περίπτωση, κατά πάσα πιθανότητα θα δαγκώσουν «στεγνά», δηλαδή χωρίς έγχυση δηλητηρίου, ως προειδοποίηση όχλησης και μόνο.
Είναι χαρακτηριστικό πως η θνησιμότητα από δήγματα δηλητηριωδών φιδιών στην χώρα μας έχει σχεδόν εκμηδενιστεί εδώ και μερικές δεκαετίες, αφού υπάρχουν πλέον οι ιατρικές γνώσεις και η εμπειρία για την κατάλληλη αντιμετώπισή τους. Χρειάζεται όμως ιδιαίτερη προσοχή και φροντίδα εάν ο ασθενής είναι αλλεργικός στο δάγκωμα της οχιάς.
Τι πρέπει να κάνουμε αν δούμε ένα φίδι στο δρόμο μας;
- Με την πρώτη οπτική επαφή προσπαθούμε να διατηρήσουμε τη ψυχραιμία μας.
- Δεν εικάζουμε ότι είναι γνώριμο και ακίνδυνο φίδι γιατί μπορεί να παραγνωρίσουμε το είδος. Μένουμε σε κάθε περίπτωση μακριά του.
- Αλλάζουμε πορεία αποφεύγοντας το φίδι αν η συνάντηση γίνει σε κάποιον χωματόδρομο. Συνήθως «λιάζονται» κουλουριασμένα στη μέση του δρόμου. Συνήθως, μπορούμε να τα προσπεράσουμε εύκολα.
- Αν η συνάντηση γίνει σε στενό μονοπάτι και το δούμε εγκαίρως οπισθοχωρούμε και με κάποιον θόρυβο προσπαθούμε να υποδηλώσουμε την παρουσία μας. Αυτό μπορεί να γίνει είτε σύροντας το παπούτσι μας στο έδαφος, είτε με κάποιο ξύλο ή πέτρα. Το πιθανότερο είναι να απομακρυνθεί αμέσως. Συχνά, και ειδικά στην αρχή της άνοιξης πολλά φίδια είναι σε κατάσταση ύπνωσης επειδή δεν έχουν συνέλθει τελείως από τη χειμερία νάρκη και δεν ακούν εύκολα τους θορύβους. Αν επιμείνουμε πάντως αργά ή γρήγορα θα απομακρυνθεί.
- Δεν προσπαθούμε να απομακρύνουμε το φίδι με κάποιο ξύλο ή το μπατόν μας. Τα παρενοχλούμε, αισθάνονται απειλή και μπορεί να μας ξαφνιάσουν με τη συμπεριφορά τους. Πιθανόν να τυλιχτούν στο μπαστούνι μας και να μην μπορούμε να απαλλαγούμε εύκολα απ’ αυτό. Οι ταινίες και ο Indiana Jones μας έχουν δώσει λάθος πρότυπα συμπεριφοράς.
- Δεν προσπαθούμε να σκοτώσουμε ή να αιχμαλωτίσουμε το φίδι.
Για να δούμε όμως τι γίνεται στην ατυχή περίπτωση προσγείωσης πολύ κοντά σε κάποιο δηλητηριώδες φίδι και ποιά είναι τα συμπτώματα από το δάγκωμά του;
Τα πρώτα συμπτώματα μετά από ένα δηλητηριώδες δάγκωμα είναι πόνος και οίδημα στο σημείο της έγχυσης μέσα στα επόμενα λεπτά. Όσο ο χρόνος περνάει χωρίς τις πρώτες βοήθειες, το οίδημα αυξάνεται και εξαπλώνεται και στο υπόλοιπο μέλος, ενώ μέσα σε λίγες ώρες ενδέχεται να υπάρξουν και άλλα συμπτώματα όπως:
- Οίδημα που εμφανίζεται περίπου 20 λεπτά μετά το δήγμα και μπορεί να γενικευτεί αργά και εκχύμωση σε μεγάλο ποσοστό.
- Ναυτία, έμετος, υπόταση και λιποθυμία ή αρκετά συχνά ζάλη.
- Συχνά ταχυκαρδία λόγω κυρίως πανικού, πυρετός και διόγκωση των επιχωρίων λεμφαδένων.
- Σπάνια παραισθήσεις, οίδημα βλεφάρων, θόλωση της όρασης και σπασμοί.
Ποιες είναι οι πρώτες βοήθειες και ενέργειες που πρέπει να κάνετε σε περιστατικά δήγματος φιδιού;
- Προσπαθήστε να διατηρήσετε την ηρεμία σας , διότι ο πανικός χειροτερεύει πάντα την κατάσταση.
- Αφαιρέσετε τα αντικείμενα ή ρούχα που θα μπορούσαν να σφίξουν το μέλος όσο αυτό πρήζεται (π.χ. δαχτυλίδια, ρολόι, βραχιόλια, κτλ)
- Ακινητοποιήστε το θύμα και ιδιαίτερα το τραυματισμένο μέλος για να καθυστερήσει η εξέλιξη των συμπτωμάτων. Ιδανικά, βάλτε το θύμα σε θέση ανάνηψης σ’ ένα ανοικτό και ασφαλές μέρος.
- Το σφιχτό δέσιμο του μέλους, οι τομές στο δέρμα και το ρούφηγμα του δηλητηρίου απαγορεύονται διότι επιδεινώνουν την κατάσταση και τα συμπτώματα. Δυστυχώς, οι ταινίες προβάλλουν συχνά λανθασμένες πληροφορίες. Αν έχετε δει τον “Τσακ Νόρις” σε κάποια ταινία να δένει το δαγκωμένο από φίδι μέλος ή να ρουφά το δηλητήριο και να το φτύνει, αγνοήστε τον. Είναι πολύ σημαντικό να μην εμποδιστεί η κυκλοφορία του αίματος. Υπάρχει μεγάλος κίνδυνος δημιουργίας θρόμβων και νέκρωσης του άκρου. Το δηλητήριο εξαπλώνεται κυρίως μέσω της λέμφου, επομένως μία σφιχτή περίδεση που θα σταματούσε την κυκλοφορία του αίματος είναι ανώφελη και επικίνδυνη.
- Μην τοποθετείτε πάγο στην περιοχή του δήγματος.
- Μην χορηγείτε στον ασθενή αλκοόλ, αντισηπτικά ή παυσίπονα.
- Αυτό που προέχει είναι η άμεση διακομιδή του παθόντος στο νοσοκομείο σε κάθε περίπτωση δήγματος οποιουδήποτε φιδιού γιατί πιθανά να έχει γίνει παραγνώριση του είδους. Καλέστε το 166 ή το 112 το συντομότερο δυνατό. Εάν δεν έχετε σήμα στο τηλέφωνο μεταφέρετε τον ασθενή σε κοντινό νοσοκομείο με ψυχραιμία και ασφάλεια, το συντομότερο δυνατόν.
Για να μη χρειαστεί τίποτε από τα παραπάνω θα πρότεινα τα εξής:…
- Εφοδιαστείτε με μπατόν πριν ξεκινήσετε τη διαδρομή σας κάποια ηλιόλουστη και θερμή ώρα της ημέρας. Αν το μονοπάτι είναι στενό προσπαθήστε να δημιουργείτε εσκεμμένα θόρυβο με αυτά. Θα σας στερήσει απλά λίγα λεπτά στο συνολικό χρόνο, γλιτώνοντάς σας όμως από άλλες περιπέτειες. Ιδανικά μπορεί να είναι σπαστά και να τα «διπλώνετε» σε σημεία που θεωρείτε ότι δε σας χρειάζονται ή απλά να τα κρατάτε στα χέρια σας.
- Εναλλακτικά χρησιμοποιήστε ξύλα. Μπορεί να τα βρείτε οπουδήποτε στην ελληνική φύση. Καλό είναι να είναι ελαφριά, με μήκος τέτοιο που να σας επιτρέπει να ακουμπούν κάτω όταν τα χέρια σας είναι λυγισμένα 90 μοίρες στους αγκώνες.
- Φορέστε μακριές κάλτσες ή γκέτες. Μπορεί να μην σας προστατέψει απόλυτα αλλά σίγουρα θα νιώθετε πιο ασφαλείς στη διάρκεια της διαδρομής σας. Οι γκέτες ή κάλτσες αποσυμπίεσης, λόγω της σκληρότητάς τους, πιθανά να προσφέρουν μεγαλύτερη προστασία. Σίγουρα βοηθούν στο ψυχολογικό κομμάτι του τρεξίματος μέσα στα χόρτα σε στενό μονοπάτι.
- Όταν τρέχουμε στο μονοπάτι το βλέμμα μας κοιτάζει 4-5 μέτρα μπροστά και μακριά και όχι ακριβώς κάτω, εκεί που πατάμε. Έτσι «σαρώνουμε» με το βλέμμα μας καλύτερα την περιοχή και ανταποκρινόμαστε καλύτερα στις απαιτήσεις του μονοπατιού. Αυτό επιβάλλεται έτσι και αλλιώς και από τη σωστή τεχνική τρεξίματος στο μονοπάτι.
- Μην τρέχετε σε περιοχές με μεγάλη βλάστηση και χόρτα όπου δεν μπορείτε να δείτε που πατάτε. Επιλέξτε τα μονοπάτια που είναι ήδη ανοιχτά και πατημένα από ζώα, άλλους δρομείς ή προηγούμενους πρόσφατους αγώνες.
- Όπως και να ‘χει πηγαίνετε για προπόνηση στο βουνό ή μονοπάτια με παρέα. Σίγουρα όλοι έχουμε πάει μόνοι μας πολλές φορές αλλά το κακό θα συμβεί όταν δεν το περιμένουμε. Πρέπει να προλαμβάνουμε πριν αυτό έρθει! Όλα θα είναι ευκολότερα με παρέα. Και αν η παρέα μας έχει εκπαιδευτεί στις πρώτες βοήθειες, τότε είμαστε πολλαπλά τυχεροί!
Τι κάνουμε σε περίπτωση που κάναμε το λάθος να πάμε μόνοι μας στο βουνό και δεχτούμε το δάγκωμα ενός φιδιού;
Σε αυτή την περίπτωση θα έπρεπε μάλλον να μας πει κάποιος, «Κακό του κεφαλιού σας»! Αν ατυχώς βρεθούμε σ’ αυτή θέση, ας εφαρμόσουμε τουλάχιστον την αρχή «Δεν απομακρυνόμαστε πολύ από το σημείο αναχώρησής μας, αλλά πηγαινοερχόμαστε σε μια διαδρομή σχετικά κοντά στο σημείο εκκίνησής, το αυτοκίνητό μας ή κάποια κατοικημένη περιοχή.»
Αν όχι, θα πρέπει με ηρεμία να φροντίσουμε μόνοι μας τον εαυτό μας. Αφού αφαιρέσουμε δαχτυλίδια, ρολόγια κ.α. ειδοποιούμε αμέσως κάποιον γνωστό για το μέρος που βρισκόμαστε. (Φυσιολογικά, θα έπρεπε να έχουμε ενημερώσει κάποιον οικείο μας για την πορεία και το δρομολόγιό μας.) Μετά με ηρεμία προσπαθούμε να μετακινηθούμε προς το πλησιέστερο νοσοκομείο ή κέντρο υγείας. Σημαντικό είναι να γίνει αυτό με περπάτημα και όχι τρέχοντας, γιατί έτσι θα επιταχυνθεί η διάχυση του δηλητηρίου.
Αν έχουμε τη δυνατότητα και την ψυχραιμία, φωτογραφίζουμε το φίδι που μας δάγκωσε. Ίσως αποτελέσει βοήθημα για το ιατρικό επιτελείο που θα μας περιποιηθεί στη συνέχεια.
Αν νιώσουμε τα συμπτώματα να γίνονται εντονότερα και να έχουμε ζαλάδες, αφού έχουμε ειδοποιήσει κάποιον, παραμένουμε ήρεμοι σε ασφαλή θέση ή θέση ανάνηψης με ανοιχτό οπτικό πεδίο και καλυμμένα τα νώτα μας από άλλους ανεπιθύμητους επισκέπτες, αναμένοντας τις πρώτες βοήθειες.
Αυτή την περίοδο οι περισσότεροι δρομείς προετοιμαζόμαστε για κάποιον Μαραθώνιο ή κάποιον Υπερμαραθώνιο από τους πολλούς και πανέμορφους που διοργανώνονται στη χώρα μας και ειδικά στην περιοχή της Δράμας και της μαγικής Παρανέστιας Γης. Επειδή το τρέξιμο στο βουνό στη βασική περίοδο προετοιμασίας βοηθά και βελτιώνει όλους τους δρομείς, “ασφάλτινους ή ορεινούς”, όπως συχνά και γραφικά τους διαχωρίζουν ορισμένοι, καλό θα είναι να είμαστε προετοιμασμένοι και ενημερωμένοι για κάθε απρόοπτο που μπορεί να μας συμβεί.
Εύχομαι καλές και ασφαλείς προπονήσεις σε όλους.
Δημήτρης Τζεφαλής
Καθηγητής Φυσικής Αγωγής
Απόφοιτος Τ.Ε.Φ.Α.Α. Α.Π.Θ.
Προπονητής δρόμων αντοχής
Σύντομο βιογραφικό αρθρογράφου:
Ο Δημήτρης Τζεφαλής είναι Καθηγητής Φυσικής Αγωγής με μεταπτυχιακές σπουδές στην Ανθρώπινη Απόδοση και Υγεία. Είναι προπονητής της ομάδας δρόμων αντοχής O.S.B._Endurance Team και του Συλλόγου Κλασικού Αθλητισμού Δράμας. Εν ενεργεία δρομέας μεγάλων αποστάσεων, είναι υποστηρικτής και πρεσβευτής της δια βίου άσκησης. Ζει και εργάζεται ως Καθηγητής Φυσικής Αγωγής στη Δράμα απ’ όπου κατάγεται. Είναι επίσης ο συγγραφέας του προπονητικού βιβλίου «Φέρνοντας κοντά τις μεγάλες αποστάσεις», του εμψυχωτικού βιβλίου αυτοβελτίωσης «Πού τρέχει ο λογισμός σου» και ένας από τους δύο συγγραφείς του βιβλίου: “Στον δρόμο για το Καλλιμάρμαρο” που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Sportbook. Αρθογραφεί σε διάφορα αθλητικά sites όπως το Athletics magazine, Runbeat, Runningnews κ.ά.
E-mail: info@onestepbeyond.gr
Instagram: dimitristzefalis
Facebook page: Δημήτρης Τζεφαλής
Βιβλιογραφία:
- Δημήτρης Τζεφαλής & Συγγραφική Ομάδα Κ.Π.Ε Ποροΐων, “Ποδηλατώντας προς ένα φυσικό και αειφόρο περιβάλλον.” Εκδόσεις ΥΠΑΙΘ-ΚΠΕ Ποροΐων Σερρών, 2013
- Ηλίας Στραχίνης, 2009, Υπάρχουν δηλητηριώδη ερπετά στην Ελλάδα και ποια; ανακτήθηκε 17-07-2016 από http://www.herpetofauna.gr/index.php?module=narticle&page=read&id=12
- Συμπτώματα και Πρώτες Βοήθειες, 2009, Herpetofauna of Greece, ανακτήθηκε 18-07-2016 από http://www.herpetofauna.gr/index.php?module=narticle&page=read&id=13
- Ηλίας Στραχίνης, 2010, Πόσο καλή είναι η ακοή, η όραση και η όσφρηση των φιδιών;, Herpetofauna of Greece, ανακτήθηκε 21-07-2016 από http://www.herpetofauna.gr/index.php?module=narticle&page=read&id=26
- Χρήστος Μπαζιώτης, 2013, Επικίνδυνα φίδια στην Ελλάδα. Τι να κάνουμε εάν μας τσιμπήσουν, ανακτήθηκε 21-07-2016 από http://www.iatropedia.gr/eidiseis/epikindina-fidia-stin-ellada-ti-na-kanoume-ean-mas-tsimpisoun/32480/
- Runner vs. Nature: How To Deal With Snakes While Running, 2014, ανακτήθηκε 22-07-2016 από Runner vs. Nature: How To Deal With Snakes While Running
- Maile Proctor, Snake Safety Tips For Runners, 2015, ανακτήθηκε 23-07-2016 απόhttp://www.active.com/running/articles/snake-safety-tips-for-runner